डा. कवीन्द्र राज भट्टराई
नेपालगन्ज, बाँके
१. भूमिका:
नेपालको लुम्बिनी प्रदेशअन्तर्गत पर्ने बाँके जिल्ला जैविक विविधता, धार्मिक सहिष्णुता, सांस्कृतिक सम्पदा, तथा ऐतिहासिक महत्त्वले भरिपूर्ण क्षेत्र हो। नेपालगन्जलाई पश्चिम नेपालको व्यापारिक केन्द्र हो यसलाई व्यपारिक केन्द्रमा मात सिमित नबनाई बहुपक्षीय पर्यटन हबका रूपमा विकास गर्ने पर्याप्त सम्भावना छ। प्राकृतिक सौन्दर्य, धार्मिक स्थलहरू, र विभिन्न जातजातिका संस्कृतिहरूलाई उचित व्यवस्थापन गरी पर्यटन प्रवर्द्धन गर्न सकिन्छ।
यस लेखमा बाँकेको पर्यटन प्रवर्द्धनका सम्भावना तथा चुनौतीहरूलाई अनुसन्धानात्मक रूपमा विश्लेषण गर्दै, धार्मिक, प्राकृतिक, सांस्कृतिक, तथा पूर्वाधार विकासको विषयमा विस्तृत चर्चा गरिएको छ।
२. धार्मिक पर्यटन: बहुसांस्कृतिक सौन्दर्यको केन्द्र
धार्मिक सहिष्णुताको उत्कृष्ट नमुना बाँकेमा रहेको छ । यहाँ विभिन्न धर्मका सम्पदाहरू पाइन्छन्। यिनीहरूको उचित व्यवस्थापन गर्न सके बाँके धार्मिक पर्यटनका लागि प्रमुख गन्तव्य बन्न सक्छ।
२.१ हिन्दू धर्म पर्यटन:
बाँकेको प्रमुख धार्मिक केन्द्र बागेश्वरी मन्दिर हो। नेपालकै शक्तिपीठहरूमध्ये एक मानिने यस मन्दिरमा देशभर तथा भारतबाट हजारौँ भक्तजन आउने गर्दछन्। अन्य महत्त्वपूर्ण हिन्दू धार्मिक स्थलहरूमा शिव मन्दिरहरू, लक्ष्मी नारायणको मन्दिर खजुरा, राधाकृष्ण मन्दिर, सन्तानेश्वर महादेव, बाबा बर्फानी, तथा विभिन्न देवी-देवताको थानहरू पर्दछन्।
सम्भावना: बागेश्वरी क्षेत्रलाई आध्यात्मिक पर्यटन स्थलको रूपमा विकास गर्न सकिन्छ। यहाँ विश्व प्रसिद्ध एक मात्र जुँगे महादेव रहेका छन् । साउनको महिना शिव भगवानको पवित्र महिना मानिन्छ । त्यो महिनामा गर्ने दानले पुन्य प्राप्त हुन्छ भन्ने विश्वास रहेको छ । त्यसकारण यदि प्रत्येक सोमबार रूद्राभिषेक गर्न सकिएमा मात्र हजारौँ भक्तजनहरू आकर्षित गर्न सकिन्छ । यसै गरेर मेला तथा महोत्सवहरूलाई व्यवस्थित गर्दै डिजिटल प्रवर्द्धन गर्न सकिन्छ।
चुनौतीहरू: मन्दिर क्षेत्रको सरसफाइ, यातायात व्यवस्थापन, तथा पर्यटक अनुकूल पूर्वाधारको अभाव रहेकोले यसलाई कसरी व्यवस्थापन गर्ने भन्ने चुनौती रहेको छ ।
२.२ बौद्ध धर्म पर्यटन
नेपालगन्जका गुम्बाहरू तथा बौद्ध धर्मावलम्बीहरूको समुदाय बौद्ध पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि सम्भावनायुक्त छ।
सम्भावना: यो जिल्ला गौतम बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनीको नजिकै भएकोले बाँकेको बौद्ध सम्पदालाई लुम्बिनी-बुद्ध सर्किट अन्तर्गत समेटी प्रचार गर्न सकिन्छ।
चुनौतीहरू: बौद्ध सम्पदाहरूको पहिचान, संरक्षण तथा प्रचारप्रसारको कमी रहेकोले यसलाई सहि ढंगबाट प्रचारप्रसार गर्न आवश्यक छ ।
२.३ इसाई तथा मुस्लिम धार्मिक स्थलहरू
नेपालगन्जका चर्चहरू इसाई धर्मावलम्बीहरूको आस्था केन्द्र हुन् भने बाँकेको ऐतिहासिक मस्जिदहरू इस्लाम धर्मावलम्बीहरूका लागि महत्त्वपूर्ण छन्।
सम्भावना: यी स्थलहरूको ऐतिहासिक महत्त्व प्रचार गर्दै धार्मिक पर्यटकहरूलाई आकर्षित गर्न सकिन्छ।
चुनौतीहरू: पर्याप्त अध्ययन तथा प्रवर्द्धनको कमी रहेको छ । त्यसकारण यसको विस्तृत अध्ययनको आवश्यकता छ ।
३. प्राकृतिक पर्यटन: जैविक विविधताको सम्भावना
बाँके जिल्ला जैविक विविधताले सम्पन्न छ। वन्यजन्तु संरक्षण क्षेत्र, नदी किनार, तथा प्राकृतिक मनोरम स्थलहरू पर्यटकीय सम्भावनाका केन्द्र हुन्।
३.१ बाँके राष्ट्रिय निकुञ्ज
बाघ, हरिण जस्ता दुर्लभ वन्यजन्तु पाइने बाँके राष्ट्रिय निकुञ्जलाई वन्यजन्तु सफारी, ट्रेकिङ मार्ग, तथा बर्ड वाचिङ सेन्टर बनाएर पर्यटक आकर्षित गर्न सकिन्छ।
पर्यावरणीय पर्यटन (Ecotourism) प्रवर्द्धन गर्दै स्थानीय समुदायलाई प्रत्यक्ष फाइदा हुने संरचनाहरू विकास गर्न सकिन्छ।
३.२ डुडुवा क्षेत्र र राप्ती नदी
डुडुवा क्षेत्र तथा राप्ती नदी वरिपरि एड्भेन्चर टुरिजम (राफ्टिङ, क्याम्पिङ, हाइकिङ) प्रवर्द्धन गर्न सकिन्छ।
४. सांस्कृतिक पर्यटन: बहुसांस्कृतिक सहर नेपालगन्ज
नेपालगन्ज बहुसांस्कृतिक तथा बहुभाषिक सहर हो। यहाँ विभिन्न जातजाति तथा समुदायको संस्कृतिले पर्यटन प्रवर्द्धनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ।
४.१ स्थानीय खाना, जात्रा र हस्तकला प्रवर्द्धन
नेपालगन्जका चर्चित परिकारहरू (नेपाल-भारतीय मिश्रित खानाहरू जस्तै राबडी, हलुवा पराठा, बिरियानी, खसीको सेकुवा आदि) लाई पर्यटनसँग जोडेर प्रवर्द्धन गर्न सकिन्छ।
साँस्कृतिक महोत्सवहरू (होली, ईद, दशैँ, तिहार, छठ) लाई पर्यटकीय आकर्षणको रूपमा विकास गर्न सकिन्छ।
स्थानीय हस्तकलाहरू (धागो बुन्ने, माटोका भाँडाहरू, ढाका कपडा, ढकिया, छिट्नी,डाली आदि) को प्रदर्शन तथा बिक्री प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ।
५. पूर्वाधार विकास र प्रवर्द्धन रणनीति
पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि निम्न पूर्वाधार तथा रणनीतिहरू आवश्यक छन्।
५.१ यातायात तथा होटल व्यवस्थापन
नेपालगन्ज विमानस्थललाई अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलका रूपमा विस्तार गरी धार्मिक पर्यटकका लागि प्रत्यक्ष उडानहरू सञ्चालन गर्न सकिन्छ।
गुणस्तरीय होटेल, रिसोर्ट, तथा स्थानीय होमस्टे कार्यक्रम विकास गर्न सकिन्छ।
५.२ डिजिटल प्रवर्द्धन तथा मार्केटिङ
सामाजिक सञ्जाल तथा डिजिटल प्लेटफर्महरूमा बाँकेको पर्यटन गन्तव्यको प्रचार गर्नुपर्छ।
बाँके भ्रमणका लागि पर्यटन एप्स तथा गाइडेड टुर सिस्टम लागू गर्न सकिन्छ।
५.३ स्थानीय सहभागिता तथा नीति निर्माण
पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि स्थानीय सरकार, निजी क्षेत्र, तथा सामुदायिक समूहहरूबीच समन्वय आवश्यक छ।
सहरको ऐतिहासिक क्षेत्रहरूको संरक्षण, धार्मिक स्थलहरूमा संस्कृति मैत्री नीति लागू गर्नुपर्छ।
६. निष्कर्ष
बाँके बहुआयामिक पर्यटनको सम्भावना बोकेको जिल्ला हो। धार्मिक, प्राकृतिक तथा सांस्कृतिक पर्यटन प्रवर्द्धन गर्दै आवश्यक पूर्वाधार विकास गर्न सकियो भने बाँके नेपालकै प्रमुख पर्यटन केन्द्र बन्न सक्छ।
७. सन्दर्भ सूची:
Ahmed, R., & Khan, S. (2021). Islamic Heritage and Tourism Development in South Asia. Oxford University Press.
Ghimire, B. (2020). Buddhist Pilgrimage Tourism in Nepal: Opportunities and Challenges. Kathmandu University Press.
Mishra, P. (2022). Tourism Infrastructure in Western Nepal: An Analysis. Nepal Development Research Institute.
Nepal Tourism Board. (2019). Ecotourism Potential in Mid-Western Nepal. NTB Publications.
Rastriya Sandesh. (2025). लुम्बिनी प्रदेशको समृद्धिको यात्रामा बाँकेको पर्यटन प्रवद्र्धनले पार्ने प्रभाव. Retrieved from https://rastriyasandesh.com
Shrestha, M. (2018). Christianity and Religious Diversity in Nepal. Tribhuvan University Press.
Thapa, D. (2017). Cultural Tourism and Heritage in Nepalgunj. Nepal Academy of Social Sciences.
